Malo poznata priča o srpskom heroju – pilotu iz Drugog svetskog rata
Ovo je priča o junaku koji se žrtvovao (ili koga su žrtvovali?), a koji je zaboravljen jer je istina o njemu „politički nekorektna“.
(na fotografiji rodna kuća Milete Protića, danas kuća Cvejić-Čelebić)
RANA BIOGRAFIJA
Mileta (Stanka) Protić rođen je 21. juna 1913. godine u selu Tovariševo, u opštini Bačka Palanka, u imućnoj porodici. Njegov otac Stanko bio je ugledan narodni poslanik posle Prvog svetskog rata, radikal, inače invalid bez jedne noge.
Imao je petoro dece – dva sina i tri kćeri. Preci Protića primali su Karađorđa kada je prešao na teritoriju Habzburške monarhije, a jedan Protić, sveštenik, sarađivao je sa Mladom Bosnom.
Mileta je završio četiri razreda osnovne škole u rodnom Tovariševu, a zatim četiri razreda Građanske škole u Bačkoj Palanci. Posle završene Građanske škole, Mileta je nastavio gimnaziju u Somboru.
Bio je veoma druželjubiv, dobar sportista i muzičar, visok, crnook, lep mladić, ljubimac devojaka. Bio je pobožan, i redovno je išao na službu Božju, nekada sa ocem, a nekada sam, i uvek je stajao mirno u hramu Svetog Grigorija Bogoslova u Tovariševu, blizu vrata na ulazu u mušku crkvu.
Posle mature želeo je da se upiše u Pomorsku vojnu akademiju. Otac je želeo da se Mileta upiše na veterinu, pošto su imali dobro imanje u Bačkoj. Nije hteo ni da čuje za Pomorsku vojnu akademiju. Bilo je oštrih reči, ali je sin ostao uporan.
(Na fotografiji Mileta Protić kao osnovac)
Mileta se, krijući od oca, preko leta 1931. godine pripremao kod kuće za prijemni ispit na Akademiji. Učio je samo noću, jer ga je otac preko dana stalno zapošljavao. Brat i sestre su mu pomagali i obezbedili novac da može otići u Dubrovnik gde se nalazila Pomorska vojna akademija.
U septembru 1931. godine Mileta Protić je položio prijemni ispit i upisao se u Vojnu pomorsku akademiju, koju je završio sa odličnim uspehom 1934. godine.
Vredan, radan, ambiciozan i željan napredovanja, posle završene Akademije i provedenih nekoliko godina na brodovima ratne mornarice, Mileta je 1937. godine završio Vazduhoplovnu izviđačku školu, a 1939. godine i Pilotsku školu i postao pilot na vojnim hidroavionima. Kao savestan i sposoban oficir, redovno je napredovao u službi. Uoči početka rata, on je već poručnik fregate i hidroplanski pilot.
Poslednji put je bio u Tovariševu 20. januara 1941.godine na svoju Krsnu Slavu, kada je porodici rekao da je rat sa Nemačkom neizbežan i kako se boji za njihovu sudbinu, i da je to možda njihov poslednji susret.
GODINA 1941.
U proleće 1941. Mileta Protić se nalazio u Vazduhoplovnoj pomorskoj bazi u Divuljama. Pristupanje Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu 25. marta 1941. godine izazvalo je revolt kod srbskog naroda, pa i među pomorskim oficirima i podoficirima.
(na fotografiji: Mileta Protić sa drugom iz osnovne škole Đokom Panićem – Negicinim ocem)
U Divuljama kod Splita je formirana jedna rodoljubiva grupa, na čelu sa Miletom, koja je izrazila čvrstu nameru da se bori i brani otadžbinu, a ukoliko Nemačka i Italija okupiraju Jugoslaviju da se priključi saveznicima i nastavi borbu. Jugoslavija je napadnuta bez objave rata 6. aprila 1941. godine.
Mileta Protić se zatekao na jednom od sidrišta u zalivu kod Tijesnog, između Zadra i Šibenika. U zoru drugog dana rata italijanska avijacija uništila je avione njegove eskadrile.
Odlučan da nastavi rat, Mileta se sa grupom oficira i vojnika-mornara, naoružani samo ličnim pešadijskim naoružanjem (pištolji, puške i dva-tri puškomitraljeza “Brno”) probija ka ratnoj bazi u Boki Kotorskoj.
Usput su vodili borbe sa ustašama, koje su već od 10. aprila preuzimale vlast duž Primorja i Dalmacije. Desetog dana rata njegova grupa stigla je u Orahovac, bazu u Boki Kotorskoj.
Mileta je pisao:“Izgubivši veru u komandanta grupe, predložio sam komandiru da se preko Divulja radi eventualnih naređenja, prebacimo u Boku, jer zbog nemira u Hrvatskoj može doći do masakriranja Srba“.
Komandant Druge hidroplanske grupe, Vladeta Petrović, je u 02.00 sata po ponoći 16. aprila sazvao zbor letačkog osoblja, objasnio im situaciju na ratištu, saopštio odluku da namerava sa jedinicama da se povuče u Grčku i da produži borbu protiv neprijatelja.
Tražio je od posada da dignu ruku ko želi dobrovoljno da ode, a one koji ne žele razrešio je dužnosti i odgovornosti.
(na fotografiji hidroplan vojske Kraljevine Jugoslavije na kojem je letio Mileta)
Javio se dovoljan broj posada. Ostao je jedan hidroplan bez pilota. Prišao mu je Mileta Protić i molio da ga odredi za pilota praznog hidroplana.
(Dornier Do J, Kraljevski avion na kojem je Mileta odleteo iz Boke u Egipat)
Vladeta mu rekao da zna da je vrsni letač, ali da zbog propisa pilot ne sme da poleti sa hidroplanom dok ne završi obuku i ne nauči manevrisanje po vodi.
Mileta mu je sa suzama u očima rekao da se oseća sposobnim za korišćenje tog aviona, da je leteo u svim vrstama hidroplana jugoslovenskog pomorskog vazduhoplovstva, i molio ga da ne dozvoli da jedan od najboljih hidroplana sveta padne u ruke Talijanima, a njega da pošalju u ropstvo. Svi su stali na Miletinu stranu i Petrović je pristao da Mileta upravlja avionom.
Te noći, za samo nekoliko sati, Mileta je savladao tehniku pilotiranja avionom, koji je bio nov i za čijim komandama nikada nije sedeo.
Ujutro, 16. aprila 1941, Mileta Proić, sa svojim novim hidroplanom “Dornije”, pod brojem 306, priključuje se eskadrili i poleće za Grčku.
(na fotogrfiji putanja leta Milete do Egipta)
Posle kratkog zadržavanja u grčkim pomorskim bazama, eskadrila 22. aprila stiže u Abukirski zaliv u Egipat, nedaleko od Aleksandrije.
(na fotografiji Mileta daje instrukcije kolegama iz eskadrile)
Bila je to jedina vojna jedinica bivše jugoslovenske vojske koja je organizovano prešla na stranu Saveznika, sa ciljem da nastavi brobu protiv zajedničkog ratnog neprijatelja.
KOD ENGLEZA
Po dolasku u Egipat, u Abukir, dočekali su ih Englezi. Tražili su da predaju avione i odu u Aman (Jordan). Naši letači to nisu prihvatili, posebno Mileta Protić. Čak su zapretili da će oružjem braniti svoje avione.
Kad su Englezi videli ozbiljnost situacije, i da bi moglo doći do krvoprolića, složili su se i pristali su da ih prihvate u 201. skvadron.
Po dolasku u Afriku jugoslovenska eskadrila, u saradnji sa engleskim vazduhoplovstvom, izvršava borbene zadatke.
(Fotografija smotre u RAF-u, Mileta je u drugom redu, drugi s leva na desno, Egipat 1941.)
Više od godinu dana Mileta Protić je skoro svakodnevno poletao na ratne zadatake. Štitili su prilaze lukama u Abukiru i Aleksandriji, pratili savezničke konvoje, uništavali neprijateljske podmornice, pronalazili i spasavali posade oborenih savezničkih aviona i vodili borbe sa neprijateljskim avionima.
Britanci su hvalili njihovu hrabrost, znanje, veštinu i disciplinu, a egipatska štampa je objavila reportaže o podvizima jugoslovenske eskadrile.
Mileta Protić je na tim borbenim zadacima proveo godinu i 16 dana i dobio je tri pohvale „Za odlično vršenje ratnih zadataka“, sve su od engleskog komandanta 201. grupe, i jednu od komandanta britanskog vazduhoplovstva na Bliskom istoku maršala Tedera „Za sjajne primere predanosti i privrženosti službi, za visok stupanj discipline i za uspešno operativno dejstvo sa 206. grupom.”
Kada je došlo do svađa i sukoba među izbeglicama iz Jugoslavije u leto 1942. godine, engleske vlasti su zatvorile oko 300 pobunjenih oficira i podoficira u logor Abusu kraj Kaira.
(Na fotografiji Arkadije Popov, Mileta Protić i Ratko Jovanović)
Posle nekoliko meseci, u vreme kada je nemački maršal Romel sa svojim tenkovskim divizijama nastupao prema Kairu, Mileta Protić sa svojim oficirima dobrovoljno, iz logora, učestvuje u kopanju odbrambenih rovova i drugih prepreka, sa ciljem da se zaustavi nemačka ofanziva.
(na fotografiji Mileta pred borbeni zadatak)
Ubrzo zatim, od početka oktobra 1942. godine, Protić i ostali jugoslovenski piloti ponovo lete i izvršavaju ratne zadatke kao pripadnici britanskog vazduhoplovstva.
Jedan vazduhoplovni poručnik Aleksandar – Alek Marković, navodno simpatizer KPJ i pre rata, počeo je da vrbuje pilote, uz tvrdnju da je đeneral Mihailović izdajnik, i da treba da se stave pod komandu novoproklamovanog maršala Tita. Njemu je u propagandi pomagao izvesni Franjo Gaži. Početkom 1944.godine, a posle Teheranske konferencije, Saveznici (Englezi) okreću leđa đeneralu Draži Mihailoviću i staju na stranu Tita, koga obilato podržavaju.
Prva eskadrila NOVJ formirana je 22. aprila 1944. godine na aerodromu Benina u Libiji. Prema britanskoj formaciji je organizovana i opremljena za pokretni lovačko-bombarderski skvadron. Alek Marković u Kairu stupa u kontakt sa Titovim saradnicima Milentijem Popovićem i Vladimirom Dedijerom, koji su bili u engelskoj vojnoj bolnici kao ranjenici.
Početkom januara 1944. godine došlo je do pobune i podele pripadnika jugoslovenske vojske u inostranstvu. Avijatičari, skoro svi piloti, kao i tehničko osoblje izjasnili su se za prelazak iz kraljevske u NOVJ. Organizator pobune, Marković, kasnije gine u sudaru dva naša aviona na aerodromu u Egiptu.
I Mileta Protić se obreo u NOVJ – bilo mu je važno samo da se bori za slobodu.
U ESKADRILI NOVE VOJSKE
Prva eskadrila NOVJ formirana je 22. aprila 1944. godine na aerodromu Benina u Libiji. Prema britanskoj formaciji je organizovana i opremljena za pokretni lovačko-bombarderski skvadron. Za komandanta je postavljen kapetan Protić.
Prva eskadrila NOVJ imala je 26 pilota, a 2. maja 1944. godine 21 oficira, 177 podoficira i vojnika – boraca, ukupno 198 ljudi, i britanskog osoblja: 4 oficira, 20 podoficira i vojnika, svega 24, a ukupno 222 pripadnika. Prvu eskadrilu NOVJ posetili su 21. maja predstavnici Vrhovnog štaba NOVJ, kada je ljudstvo položilo zakletvu NOVJ.
Prvu eskadrilu NOVJ posetili su 21. maja predstavnici VŠ NOVJ, kada je ljudstvo položilo zakletvu NOVJ.
Mileta Protić, kao komandir Prve eskadrile primio je, posle navedenog ceremonijala, zastavu nove Jugoslavije. On je uložio velike napore u toku obuke da ljudstvo eskadrile, koje je bilo sa različitim iskustvom i nivoom znanja i mentaliteta, što bolje osposobi za izvršavanje ratnih zadataka, da se međusobno zbliže i razviju osećaj poverenja i saradnje.
Najzad je Prva lovačka eskadrila iz Benina u Libiji, 15. avgusta 1944. godine preletela na aerodrom Kane kod Trevolija u Italiji sa avionima “Spitfajer”.
Pored britanskih stručnjaka, Mileta je bio jedan od glavnih instruktora za obuku. On je svuda bio prisutan i u svakom trenutku je stizao da objasni, pomogne i ohrabri pojedince.
Po dolasku na aerodom Kane 352. skvadron je i ubrzo počeo da izvršava borbene zadatke nad Jugoslavijom. Prilikom jednog borbenog leta, Mileta je produžio do Bačke, i iz aviona je bacio dve čaure od avionskog metka u kojima su bila pisma, sa molbom da pronalazač to odnese njegovom ocu Stanku. Čauru je našla porodica Mirković, iako je u selu bila četvrtina nemačkog življa i Hortijeva okupaciona vlast.
(na fotografiji u sredini – s Miletine desne strane je Franjo Pirc, komandant Titovog vazduhoplovstva i PVO)
(na fotografiji Mileta nešto objašnjava Brozu, prilikom njegove posete Visu)
Mileta Protić ne samo što nije bio član KPJ, nego je stalno izbegavao svaki politički angažman. Bio je Srbin, rodoljub. I to je sve objašnjavalo. Miletu Protića nije interesovala politika i ta strana života nekih ljudi nije ga privlačila.
Brinuo se o svojoj eskadrili, ljudima i zadacima jedinice. Saveznička komanda vazduhoplovstva za Srednji i Bliski istok proglasila ga je za “Vazduhoplovnog asa”. Sa njima je zajedno ratovao skoro tri godine i bio je redovno bolji od njihovih najboljih pilota i komandanata. Oni su to dobro videli po efektima dejstva njegove jedinice. Ako je za četiri meseca od 18. avgusta do 19. decembra 1944. godine izvršio 66 borbenih zadataka (120 dana), koliko je bilo zadataka za tri godine u RAF-u u Egiptu? Tih podataka, na žalost, nema…
POVRATAK U JUGOSLAVIJU
Dana 2. septembra 1944. godine, eskadrila je iz Kane preletela na aerodrom na ostrvu Vis (danas u Hrvatskoj ). Sledećeg dana Josip Broz je izvršio smotru Prve lovačke esadrile, a major Mileta Protić, prvi komandir eskadrile, predao mu je raport.
(na fotografiji Mileta Protić – prvi komandir Prve lovačke eskadrile predaje raport Titu
Broz i svi prisutni bili su oduševljeni izgledom, snagom i vedrinom komandira i pilota Prve eskadrile.
Za četiri zadnja meseca 1944. godine skoro svi prvi piloti Prve eskadrile izginuli su izvršavajući borbene zadatke.
POGIBIJA MILETE PROTIĆA
Mileta S. Protić, komandir Prve lovačke eskadrile, prema nekim izvorima i komandant prvog lovačkog puka vazduhoplovstva NOVJ, poginuo je na svom 66-tom ratnom zadatku 19. decembra 1944. godine kod Žepča u Bosni. Imao je 31 godinu.
Na zadatak je leteo sa aerodroma Kane u Italiji, vreme je bilo zimsko, sneg i niski oblaci. Sa pogibijom Milete Protića u Prvoj lovačkoj eskadrili više nije bilo ni jednog rukovodioca – pilota koji su stajali u stroju 22. aprila kada je formirana na aerodomu Benina u Libiji. Svi su poginuli za pet meseci borbenih dejstava protiv neprijatelja.
Ne ulazeći u sferu nagađanja, potrebno je reći još par činjenica.
Mileta Protić je jedan od retkih koji nije proglašen narodnim herojem. Postojale su priče da je pilot-major Protić, likvidiran na sumnjivom 66. borbenom letu, zbog svog tvrdokornog stava da ne ulazi u KPJ i zbog svojih sposobnosti, koje nisu imale idološku podlogu.
Zvanično znamo da je, kako smo već pomenuli, Mileta Protić, kao i svi članovi grupe „RAF-ovaca“, poginuo na Svetog Nikolu iznad Žepča u Bosni 1944.
(Grob Milete Protića i njegovih roditelja, stričeva i sestara)
ZAŠTO JE ZABORAVLjEN MILETA PROTIĆ?
Otac Milete Protića, Stanko, poslanik na Velikoj narodnoj skupštini Bačke, Banata i Baranje 1918 godine, kad je odlučeno ujedinjenje sa Srbijom, prošao je, kao i većina Tovarišana, posleratnu golgotu, prilikom prinudnog otkupa i oduzimanja zemlje.
Kao dobrostojeći gazda, odbijao je da uđe u Zadrugu, pa su posledice bile još gore.
Novopostavljene opisne turističke ploče kod spomenika Mileti Protiću u centru Tovariševa
I taj momenat je bio isto presudan u odluci da se Mileta zaboravi, i nikada ne proglasi narodnim herojem, iako je bio komadant Prve partizanske eskadrile i eskadrona – puka.
Sin kulaka iz Bačke, pobožni antipartijac dobio je samo dve male ulice u Somboru i Novom Sadu i osnovnu školu u Tovariševu. Ali, činjenice su činjenice: Mileta Protić je junak našeg naroda, jedan od mnogobrojnih svedoka veličine našeg slobodoljublja i spremnosti na žrtvu za istinu i pravdu.
(na fotografiji spomen-park posvećen Mileti Protiću u Tovariševu)
„Ovaj tekst je mali prilog uspomeni na njega, s molitvenom nadom da ga je Sveti Nikola odveo u Nebesku Srbiju.“ – autor: V. Dimitrijević
