Vojvođanski Slovaci 9. avgusta u Bačkom Petrovcu gala programom „100 godina sa narodom, u narodu i za narod“ po scenariji režisera Miroslava Benke iz Stare Pazove proslavljaju trostruki jubilej: sto godina od osnivanja slovačke gimnazije i štamparije u Bačkom Petrovcu i sto godina prvih Slovačkih narodnih svečanosti.
Društveni politički preporod Slovaka počinje posle prisajedinjenja Banata, Bačke, Baranje i Srema, Kraljevini Srbiji. Na Velikoj narodnoj skupštini 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu Slovaci su imali 62 delagata. Većina njih je imala i ključnu ulogu u društvenom-politikom životu Slovaka na ovim prostorima. Ljudovit Mičatek, poznati novosadski advokat i delegat Slovaka na tom velikom narodnom zboru od 756 poslanika pročitao je Deklaraciju Slovaka u kojoj traže od braće Srba da Slovaci u novoj državi imaju škole na maternjem jeziku, da se u upravama i crkvama u kojima se Slovaci mole govori na maternjem slovačkom jeziku.
To su bile glavne teze Deklaracije koje su Slovaci želeli da sprovedu u život. I odmah posle Velike narodne skupštine slovački intelektualci su počeli da se organizuju – priča za „Dnevnik“ direktor Kulturnog centra u Kisaču Pavel Surovi.
Posle prisajedinjenja slovačka inteligencija je počela da vodi debatu o tome koje mesto bi u novoj državi trebalo da bude duhovni centar Slovaka. Surovi kaže da je oko toga bilo veliko neslaganje. Jedni su smatrali da to mesto treba da bude Kovačica, drugi su prednost dali Bačkom Petrovcu, treći Staroj Pazovi.
– Kisačani su želeli da duhovni život Slovaka treba da se odvija u Novom Sadu. Svi intelektualci Miloš Krno, Ljudovit Mičatek, Vladimir Mičatek, Jan Podhradski, Eržika Mičatek iz Kisača, kao i dr Agustin Rath iz Bačkog Petrovca koji je u prvoj vladi bio zadužen za pravosuđe, su bili zagovornici toga jer su kao pravnici delovali u Novom Sadu i smatrali da je duhovni i ekonomski procvat pored Dunava u Novom Sadu u kojem je u to vreme živelo oko 2.300 Slovaka – navodi Surovi.
Jedan od šest službenih jezika u Vojvodini
Slovaci su naseljavali naše prostore pre tri veka. Danas su treća po brojnosti etnička grupa u Vojvodini. Prema popisu stanovništva iz 2002. godine u Vojvodini danas živi oko 56.000 Slovaka i čine većinu stanovništva u opštini Bački Petrovac, a takođe predstavljaju najbrojniju etničku grupu u etnički mešovitoj opštini Kovačica. Slovački jezik je jedan od šest službenih jezika u Vojvodini. Slovaci obeležavaju šarenu mapu Vojvodine ne samo sa svojom naivnom slikarstvom po kojem su poznati u celom svetu, nego se ističu i u drugim oblastima umetnosti i kulture.
Priča da su se u to vreme svi preduzetnici iz Bačkog Petrovca i okolnih sela doselili u Novi Sad, jer tamo je bila i prva slovačka banka i tamo je još pre prisajedinjenja osnovana Slovačka narodna stranka, nosilac svih promena političkog, društvenog i ekonomskog života Slovaka.
Tog 28. avgusta 1919. godine Slovačka narodna stranka, u kojem radu su učestvovali ne samo slovački intelektualci nego i sveštenici poput sveštenika Štarka iz Bačkog Petrovca, sazvala je zbor u Bačkom Petrovcu u kući Mihala Somorua kako bi odlučili gde treba da bude osnovana gimnazija. Na tom skupu kako je to izveštavao „Dolnozemski Slovak“ deo slovačke inteligencije je duhovni život Slovaka videlo sa braćom Srbima u Novom Sadu. Oni su bili u stalnom kontaktu sa Jašom Tomićem i srpskom elitom i smatrali da selo treba da obrazuje vrsne zanatlije, a grad da iznedri intelektualce: „Simpatični su “leveš“ (slovački gornjak) i “bačkor” (opanak) ali odelo ne čini čoveka i grad treba da duhovno obrazuje intelektualce“, zapisano je u dvonedeljniku. Čak je predložen kompromis da u Bačkom Petrovcu bude niža slovačka gimnazija a u Novom Sadu viša slovačka gimnazija. Na tom zboru 28. avgusta zahvaljujući govoru sveštenika Štarka iz Bačkog Petrovca, učitelja Grunjika i glasa dr Jana Petroviča iz Kovačice izglasano je da sedište gimnazije bude u Bačkom Petrovcu. To je tako naljutio Slovake iz Kovačice da nakon toga pet godina nisu tražili advokatske usluge od Petroviča.
Tom događaju je prethodio susret slovačke delegacije iz Bačke, Banata i Srema sa ministrom prosvete na Vidovdanskom sokolskom sletu u Novom Sadu 28. juna 1919, a 23 i 24. jula i sa prestolonaslednikom Aleksandarom Karađorđevićem koji je organizovao bal u Novom Sadu sa 200 zvanica, među kojima i 50 slovačkih intelektualca. Višečlana delegacija Slovaka, kako to navodi Surovi, posle otpevane srpske himne, iznela je nameru Slovaka da osnuju gimnaziju jer je to obećano na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu na šta je ministar odgovorio „Braćo mi smo saglasni sa vašom zahtevom. Imate pravo da to tražite jer ste vi deca naše zemlje, mi smo jedna krv, braća. Između nas treba da bude jednakost i ljubav. Pozdravite sve vaše kući, uradićemo sve da ovo oživi“.
[wonderplugin_slider id=10]
Gimnazija je osnovana 1. oktobra 1919. u Bačkom Petrovcu, zgrada je sazidana 1923. godine.
Osnivanje slovačke štamparije
Ubrzo nakon prisajedinjenje, 22. decembra 1918. delegat Velike narodne skupštine Jan Čajak je inicirao osnivanje slovačke štamparije. Njegove reči ostale su zabeležene u dvonedeljniku „Dolnozemski Slovak“.
„Sada kada smo se oslobodili i više nismo ponižavan i ugnjetavan narod mi Slovaci smo dobili sva prava za koje smo se borili na Skupštini i možemo da se obrazujemo na našem maternjem jeziku i naše pisano i štampano slovo je ravnopravno sa drugim narodima u Kraljevini, odlučili smo da osnujemo slovačku štampariju koja će da štampa na slovačkom jeziku.“
Tako je 8. februara 1919. osnovano akcionarsko društvo štamparije, čiji predsednik je postao Andrej Labat zastupnik petrovačke banke, a prvi urednik Andrej Siracki koji je tada bio student. Štamparija je otvorena 28. avgusta u centru Bačkog Petrovca i prve novine koje su tamo štampane bile „Dolnozemski Slovak“ dvonedeljnik Ljudovita Mičateka i Miloša Krne.
Svi Slovaci su davali pare da bi se gimnazija izgradila. Došla je i pomoć iz Amerike, za to je bio zaslužan general Milan Rastislav Štefanjik, koji je išao tamo i molio Slovake u dijaspori da daju pare za gimnaziju. Izgradnju je naravno novčano podržao i prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević. Do izgradnje zgrade nastava u gimnaziji se odvijala u zgradi biblioteke i crkvenoj školi – kaže Surovi.
Datum prve Slovačke narodne svečanosti takođe se vezuje za 28. avgust 1919. kada su Slovaci nakon slovačkog narodnog zbora u prostorijama Mihala Somoru proslavljali. Na prvim Slovačkim narodnim svečanostima je Karol Miloslav Lehocki, pisac, slikar, i mističar kako su u to vreme nazivali ljude koji se bave metafizikom, imao svoju izložbu. On je otkrio Zusku Medveđovu kojoj je obezbedio stipendiju da studira u Pragu jer je i Karol studirao u Pragu pa je zatim prešao u Beč. Posle je priređena pozorišna predstava i predavanje Karola Lilgehoa na publiku je ostavio najveći utisak recitacija Jana Čajaka mlađeg. Nakon toga svega je usledila velika zabava i druženje a čak je prevoz kočijama obezbeđen iz Novog Sada za sve zaintersovane.
Počeci književnosti vojvođanskih Slovaka datiraju iz kraja 19. veka, a vezani su za imena dva slovačka pisca – Jana Čajaka, majstora realističke slike slovačkog narodnog života i Vladimira Hurbana Vladimirova, dramskog pisca i pedagoga. Poznati pisci na slovačkom jeziku u Vojvodini su – Mihal Babinka, Jan Čajak mlađi, Jan Labat, Juraj Tušjak, Zoroslav Spevak, Pavel Mučaji, Janko Čeman, Pavel Grnja, Miroslav Krivak, Paljo Bohuš, Pavel Čanji, Vicezoslav Hronjec i drugi. Prva javna biblioteka vojvođanskih Slovaka i jedna od najstarijih biblioteka u Vojvodini, osnovana 1842. godine, jeste Biblioteka Štefan Homola u Bačkom Petrovcu koja ima fond veći od 40.000 knjiga.
