Kao zajednički izdavački poduhvat Muzeja Vojvodine i Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture objavljena je bogato ilustrovana monografija „Bač – arheologija“ Nebojše Stanojeva.
Na bezmalo 300 stranica autor, inače arheolog – muzejski savetnik, otkriva nam svekoliko blago koje je tokom proteklih decenija „isplivalo na površinu“ tokom različitih istraživanja, poput onih u okolini Franjevačkog samostana ili čuvene Tvrđave, ali i slučajno, kao kada je 1908. na periferiji Bača, zahvaljujući zemljanim radovima na izgradnji pruge Bogojevo – Bačka Palanka, otkrivena nekropola iz XI – XII veka.
Na rečnim terasama Dunava i njegove pritoke Mostonge u mlađem kamenom dobu javljaju se prva naselja, jer je praistorijske ljude privuklo obilje vode i ribe, zemljište plodno za uzgoj različitih ratarskih i povrtarskih kultura, te guste šume pune divljači, koje su obezbeđivale i građevinski materijal i ogrev. „U dalekoj ppraistoriji, odabirajući pogodna okruženja, zasnivane su zajednice koje su odredile raster i srednjovekovnih naselja“, navodi Stanojev. Bogata arheološka baština ovog prostora otkriva nam zapravo pravu mrežu naselja koja potiču od praistorije, perioda antike i kasne antike, a zatim i iz srednjovekovnog perioda, naselja u kojima su živeli stočarske, zemljoradničke, ali i zajednice prvenstveno trgovini okrenute, koje su, između ostalog, iza sebe ostavljale čudesne figurice, te komade nakita i raskošne keramike.
Arheološko putovanje po širem prostoru Bača počinje u Bačkom Novom Selu, a potom prati desnu obalu Mostonge, gde su u delu jugozapadno od kapele Svetog Antuna, otkriveni ostaci zidanog objekta, možda kasnoantičkog pristaništa, odnosno manjeg utvrđenja. Prema izveštaju sa iskopavanja, koje je 1872. u neposrednoj blizini kapele izveo mađarski arheolog nemačkog porekla Emerih Henzelman, pominje se rimska opeka i nekoliko komada novca Sigismunda. Međutim, danas se na tom prostoru ne može pronaći rimska opeka, već samo ona iz srednjeg veka.
Ali je zato, kako navodi Stanojev, rimska opeka od crvene pečene zemlje pronađena u okruženju manastira. Istina, sva je u fragmentima, ali većina ima „plitke otiske prstiju, šake, u nameri da površina opeke bude rustičnija“. Kako pokazuju nalazi, ta se opeka najviše koristila u vreme dok su Osmanlije vladale ovim prostorom, pa se za autora kao mogući odgovor nameće opcija da je u to vreme u samom Baču ili okolini razgrađen neki veći kasnoantički objekat, iz kojeg je onda opeka završila u manastirskoj porti. I u unutrašnjosti mihraba, koji je oblikovan u južnom zidu broda crkve pretvorene u tom otomanskom periodu u džamiju.
[wonderplugin_slider id=64]
Nisu, dakako, rimske opeke jedini artefakti pronađeni u krugu Franjevačkog samostana. Pored nekoliko nekropola sa grobovima, grobnicima i dobro očuvanim skeletaima, arheološkim istraživanjima se došlo i do srednjovekovne radionice za izradu crepova, glođosanje i pečenje, koja pruža deo odgovora na pitanje kako su građene crkva u Baču i druga monumentalna zdanja iz tog vremena. U sklopu nedavnog projekta rehabilitacije samostana, tokom iskopavanja instalacionog rova, nagovešteni su i ostaci prethodnog manastira. „Sudeći na osnovu nalaza novca, kamene plastike i zidnog slikarstva, ovaj manastir je građen i živeo u XV veku. Goreo je i bio rayrušen u prvoj polovini VI veka“, navodi Stanojev, dajući u monografiji detaljan opis nađenih fragmenata fresaka.
Posebno poglavlje istraživanja u krugu samostana svaako pripada otkriću kapele, kripte i kosturnice uz unutrašnje lice zapadnog zida. „iskopavanja su pokazala da je kripta kapele prevashodno bila namenjena za kosturnicu“. Kostrunicu koja će kasnije prihvatiti i skelete dela varoške nekropole. „U toku iskopavanja i prenošenja kostiju, u nameri da se više sazna o srednjovekovnom životu u Baču, započelo se sa osnovnom antropološkom obradom i razvrstavanjem“.
Inače, unutar franjevačkog samostana formirana je prilično obimna stalna arheološka postavka sa tematskim celinama koje svedoče o dugom kontinuiteta života na ovom prostoru. Ovom postavkom su obuhvaćeni i terakota i kamena plastika iz različitih perioda ove jedinstvene građevine, pa su tako među izloženim artefaktima, recimo, i impozantni nadvratnik, pa segment reljefno oblikovanog luka od krečanjka, onda pehar rađen na vitlu, zatim fragment prozorskog rama od svetložutog pečara, a tu je i lavabo od tamnosivog peščara, rađen klesanjem i glačanjem.
Izuzetna postavka arheološke građe nalazi se i u Donžon kuli bačke Tvrđave, gde su na drugoj etaži izloženi kamen i terakota, na četvrtoj su raspoređene vitrine sa keramikom, metalom i staklom, dok je u suterenu smešten depo materijala pronađenog tokom iskopavanja. I Stanojev je u monografiji tematski podelio nalaze iz Tvrđave, budući da su zaista ne samo obimni nego i veoma reprezentativni. Tako, na primer, predstavlja čitavu kolekciju oružja koje je pronađeno unutar utvrde ili u njenoj neposrednoj blizini, od vrhova strela i kopalja, preko gvozdenih mačeva i buzdovana, sve do kalupa za livenje puščanih zrna.
Razumljivo, veliki deo knjige posvećen je samom utvrđenju, njegovim kulama, kao i mermernim grbovima koje su krasile palatu unutar masivnih bedema. „U ruševini palate, osim terakote, nalaženi su fragmenti kamene plastike, okulusa, od gvožđa kovani klinovi, klamfe, šarke, ukrasnimkovani elementi, okov knjige, kovna oprema konja. Za enterijer važni pešnjaci, nalažen je novac i liñi predmeti kao što je nakit. Ukrasna igla, perle, praporac, lule, koštani privezak, duga kost za glačanje/štavljenje kože, potkovice za obuću. Nalaženi su fragmenti keramike, uglavnom lonci, poklopci, zdele, krčag, pećnjaci, svećnjak“…
Za sam kraj monografije, pre sažetaka na francuskom i mađarskom jeziku, autor prezentuje pravu numizmatičku zbirku nastalu od novčića pronađenih okolini Franjevačkog samostana, u manastirskim grobovima, amamu, kao i na prostoru tvrđave. Tu su, na primer, srebrni novčića sa krstom u kružnici iz 12. veka, pa denari iskovani tokom 16. i 17. veka, a među kovanicama su i dinarić iz Dubrovačke republike, kao i oni kojima se plaćalo u vreme stolovanja Sulejmana II i Mehmeda IV, a pravi raritet je poljski polugroš s prikazom orla raširenih krila iz vremena vladavine Aleksandra Jagelona (1461 – 1506), velikog kneza Litvanije i kralja Poljske.
