Istorijskom analizom obuhvaćeni su svi vojno-politički, pravni, ekonomski i drugi aspekti ovog slojevitog ratnog zločina okupatorske vlasti nad nedužnim srpskim i jevrejskim narodom, kao i drugim antifašističkim i slobodarskim narodima Južne Bačke, tih hladnih januarskih dana 1942. godine.
Utvrđen je motiv i pokretač ovog nečuvenog zla, ali je ostala iskonska tajna neshvatljivog sadističkog instinkta u čoveku, koji ga potstiče da podigne pušku, nož, sekiru, malj i sl., ne samo na nepoznatog i garantovano nevinog, već i na dojučerašnjeg poznanika i komšiju, pa i na bližnjeg svog. Iz razumljivih razloga, bez namere selektivnog pristupa događajima i žrtvama racije, ovde se opširnije bavimo Novosadskom racijom, zato što tematski pokriva sled događaja glavnih junaka ove novele.
Za vrhovnog komandantaNovosadske racije imenovan je Ferenc Feketehalmi-Cajdner, a za njegovog zamenika generalštabni potpukovnik Jožef Graši. Zapovednici operativnih jedinica bili su žandarmerijski potpukovnik Lajoš Gal, i viši policijski inspektori Jožef Talijan i Đula Zombori. Tačno utvrđenim planom Novosadske racije, predviđeno je da žandarmerijsko-vojne patrole, njih 240, krenu sa oboda grada, koji je bio opkoljen sa 2.000 honveda, ka centru. U prva dva dana racije, dakle 21. i 22. januara 1942.godine, bilo je stotinak žrtava, što još ni izbliza nema karakter masovnih hapšenja i ubijanja.
Nezadovoljni rezultatima odmazde, zapovednici racije naređuju kapetanu Martonu Zeldiju, vođi specijalne jedinice za masovno ubijanje iz Segedina „da žele videti leševe na ulicama u širem centru Novog Sada.“ Masovni pokolj 23. januara, trećeg dana Novosadske racije, počeo je u ranim jutarnjim satima u ulicama: Miletićeva, Dunavska, Rumenačka, Beogradska, na Uspenskom groblju, Trifkovićevom trgu, dunavskoj plaži „Štrand“, na fudbalskom igralištu „NAK“-a i u kasarni na Žitnom trgu, u ulici Vojvode Bojovića br. 36.
Upravo u Vojvode Bojovića, na kućnom broju 27, živela je sama i neudata, profesorica matematike i fizike Apolonija Laubert, do tih nesrećnih januarskih dana mirnim i skromnim životom usedelice. Samo po koji kulturni događaj ili kućna poseta porodici Mihajlović, pored radnih obaveza, izmamili bi Apoloniju na novosadske ulice. U poznatoj novosadskoj porodici Dimitrija Mihajlovića, žestokog miletićevca i narodnog tribuna, živela je kćerka Marija, rođena 1883. godine, neudata, profesorica srpskog jezika i bogoslovlja. Radila je u istoj gimnaziji sa prof. Apolonijom, a bile su nerazdvojne su koleginice i prijateljice.
Marija Mihajlović imala je dva neoženjena brata, starijeg, akademskog slikara i profesora, Nikolu Mihajlovića, rođenog 1885. godine, i Đorđa – elektroinženjera, rođenog 1892. godine. Nikola je nosilac Albanske spomenice, bio je dobrovoljac u I svetskom ratu, nosilac je visokog vojnog odlikovanja sa Solunskog fronta. Marija je dva puta odlikovana ordenom Svetog Save, prvi put 1915. kao bolničarka u Srpskoj vojsci, a drugi orden Svetog Save V stepena, dobila je 1929. godine, za postignute radne rezultate i društveno angažovanje. Prema rečima Antona – Tonija Šerera, (kome je Apolonija sestra od tetke, a sin je pomenutog trgovačkog šegrta Štefana), sa kojim je autor ovog rada bio u prepisci, inženjer Đorđe Mihajlović je gajio simpatije prema Apoloniji, ali je njena uporna uzdržanost, odvratila ga je od te ljubavne ideje.
Uz dužno poštovanje i večan pomen prema svim žrtvama racije i onima čije delo, u tim teškim vremenima je pokušalo ili spasilo makar i jedan život, posvećujemo poslednje stranice ovog skromnog rada, jer „Ko spasi jedan život, spasao je ceo svet“. Neposredno posle racije, javilo se veliko ogorčenje i zgražavanje dela mađarskog stanovništva nad zločinima, koji su počinjeni tokom racije u NovomSadu i Šajkaškoj. Tim povodom Mađarska Komunistička Partija je izdala proglas:
„Mađari! Radnici i seljaci, građani!, u Delvideku (Južnom kraju, prim.L.N.), Hortijevi dželati su bez suđenja pobili više hiljada građana… Novi Sad su ugušili u krvi… Pred sud „junake“ krvoprolića u Delvideku“. Bilo je i pojedinih članova Mađarske vlade i poslanika Parlamenta, koji su javno osudili zločine počinjene tokom racije.
Pogledaj: Heroina Apolonija Laubert (1)
